Nguyễn Thị Thanh Chung*

TÓM TẮT

Tuệ Trung Thượng sĩ Trần Tung (1230 - 1291) là một nhân vật có vai trò quan trọng trong quá trình phát triển Phật giáo tại Việt Nam. Trong bài Tựa của Tuệ Trung Thượng sĩ ngữ lục viết nhân dịp trùng san năm Chính Hòa, Tì kheo Tuệ Nguyên đã viết về sự tiếp nối của Tuệ Trung Thượng sĩ và các thế hệ trước và sau ông như sau: “Những ghi chép này là do Đại đức Tiêu Dao nói với Tuệ Trung Thượng sĩ, Thượng sĩ nói với Trúc Lâm đệ nhất tổ Điều ngự Giác hoàng. Điều ngự Giác hoàng nói với Trúc Lâm đệ nhị tổ Pháp Loa đại sư. Pháp Loa đại sư nói với Trúc Lâm đệ tam tổ Huyền Quang Tôn giả. Huyền Quang Tôn giả nói cho tông phái Trúc Lâm và Thiền tông khắp Thiên hạ”1. Các nhà nghiên cứu đã có nhiều bài viết tìm hiểu về cuộc đời và sự nghiệp của Tuệ Trung Thượng sĩ Trần Tung, tuy nhiên chưa có bài viết nghiên cứu về ông với tư cách một người thầy. Chúng tôi tìm hiểu về ông qua những nội dung mà ông đã truyền thụ cho môn đồ và phương pháp mà ông dẫn dắt những tư tưởng đó. Từ đó, bài viết chiêm nghiệm về vị thế người thầy trong sự chuyển biến của xã hội đang từng bước hướng đến sự phát triển bền vững.


*Phó giáo sư, Tiến sĩ, Khoa Ngữ Văn, Trường Đại Học Sư Phạm Hà Nội, Việt Nam

1. Nguyên văn: 此 錄, 逍 遙 大 德 說 與 慧 中 上 士, 上 士 說 與 竹 林 第 一 祖 調 御 覺 皇, 調 御 覺 皇 說 與 竹 林 第 二 祖 法 螺 大 師, 法 螺 大 師 說 與 玄 光 尊 者, 玄 光 尊 者 說 與 竹 林 宗 派, 天 下 禪 宗.  (Thử lục Tiêu Dao đại đức thuyết dữ
Tuệ Trung thượng sĩ. Thượng sĩ thuyết dữ Trúc Lâm đệ nhất tổ Điều ngự Giác hoàng. Điều ngự Giác hoàng thuyết dữ Trúc Lâm đệ nhị tổ Pháp Loa đại sư. Pháp Loa đại sư thuyết dữ Trúc Lâm đệ tam tổ Huyền Quang Tôn giả. Huyền Quang Tôn giả thuyết dữ Trúc Lâm tông phái).

1. GIỚI THIỆU VỀ TUỆ TRUNG THƯỢNG SĨ TRẦN TUNG VÀ NHỮNG SÁNG TÁC CỦA ÔNG

1. 1. Giới thiệu về Tuệ Trung Thượng sĩ Trần Tung

2. Thơ văn Lý Trần, tập II, Quyển Thượng, Nxb. Khoa học xã hội, H., 1989,  tr. 544.
3. Thơ văn Lý Trần, tập II, Quyển Thượng, Nxb. Khoa học xã hội, H., 1989,  tr. 545.

4. Thơ văn Lý Trần, tập II, Quyển Thượng, Nxb. Khoa học xã hội, H., 1989,  tr. 546.

1. 2. Giới thiệu về văn bản tác phẩm của ông

5. Đối cơ: Thuật ngữ nhà Phật, Phật Đà đối với căn cội của chúng sinh có cách thức thực thi giúp đỡ phù hợp. Thuật ngữ này cũng là chỉ những người tài giỏi trong Thiền gia trả lời câu hỏi của người học. (Theo Phật học đại từ điển, Đinh Phúc Bảo biên, Thượng Hải thư điếm, Thượng Hải, 1991, tr.2528)
6. Tụng cổ: Thuật ngữ nhà Phật chỉ việc làm sáng rõ nghĩa việc cổ. Nêu lên việc cổ thì gọi là Ngữ vận. (Theo Từ điển Phật học, tập 2, Giáo hội Phật giáo Việt Nam, Hà Nội, 1994, tr. 1710).

7. Bài Tịnh bang cảnh vật trong Thơ văn Lí Trần được xem là của Trần Quang Khải. Nhóm tác giả của cuốn Thơ văn Lí Trần đã biện luận như sau: “ Trong Thượng sĩ ngữ lục của Trần Tung cũng có bài này với tiêu đề Tịnh Bang cảnh vật. Trại ấp của Trần Quang Khải có thể là ở Phúc Hưng chứ không phải ở Tịnh Bang như bài Phúc Hưng viên của ông cho thấy. Nhưng trại ấp của Trần Tung ở đâu cũng không ai rõ vì Tịnh Bang thì phải thuộc quyền trông coi của Trần Quốc Tảng, con thứ ba của Trần quốc Tuấn. Do sự nhầm lẫn lâu giữa tiểu sử Trần Quốc Tảng và Trần Tung nên rất có thể người soạn Thượng sĩ ngữ lục đã gán bài này cho Trần Tung với nhan đề mới do mình tự đặt. Hơn nữa nội dung không gì siêu thoát mà từ lâu lại quen thuộc với độc giả như tác phẨm nổi tiếng của Trần quang Khải vì vậy chúng tôi xử lí như truyền thống là xếp cho Trần Quang Khải mà bỏ đi ở phẨn tác giả Trần Tung” (Thơ văn Lí Trần, tập II, Quyển thượng, Nxb KHXH, Hà Nội, 1989, tr.500). Chúng tôi cho rằng Tịnh Bang cảnh vật là của Trần tung vì những lí do sau: thứ nhất, Thượng sĩ hành trạng của Trần Nhân Tông đã cho biết Tịnh bang là trại ấp của Trần Tung. Bài hành trạng viết: “Thiếu bẨm cao lượng, thuần y tư danh. Tứ trấn Hồng bộ quan, lưỡng độ Bắc khẨu phạm thuận, ư quốc hữu công. Lũy thiên hải đạo Thái Bình trại Tiết độ sứ. Kì vi nhân dã, khí lượng uyên thâm, phong thần nhàn nhã, bộ huề chi tuế, khốc mộ Không môn. Tham Phúc Đường Tiêu Dao Thiền sư, lĩnh chi, ủy tâm sự chi. Nhật dĩ Thiền duyệt vi lạc, bất dĩ công danh ngại ưng. Nãi thoái cư Tịnh Bang chi ấp, cải vi Vạn Niên hương” (Thủa nhỏ Thượng sĩ bẨm sinh tính thanh cao, nổi tiếng thuần hậu, được cử trấn giữ quân dân ở Lộ Hồng. Hai lần giặc Bắc xâm lăng, có công với nước, được thăng tiến giữ chức Tiết dộ sứ ở vùng trại Thái Bình. Về cốt cách, Thượng sĩ là người khí lượng thâm trầm, phong thần nhàn nhã. Ngay từ thờ để chỏm đã hâm mộ của không đế tham vấn Thiền sư Tiêu Dao ở Phúc Đường, người lãnh hội yếu chỉ bèn thờ làm thấy, ngày ngày chỉ lấy việc hứng thú với Thiền học làm vui không hề bận tâm tới công danh sự nghiệp. rồi người lui về phong ấp Tịnh Bang, sau đổi tên là hương Vạn Niên - Thơ văn Lí Trần, tập II, Quyển thượng, Nxb KHXH, Hà Nội, 1989, tr 450); thứ hai, bài thơ này có nội dung giản dị, gần gũi với cuộc sống, là một mảng đề tài giàu giá trị trong thơ ca Trần Tung.
8. Bài Tứ Sơn khả hại là của Trần Thái Tông vì nó nằm trong hệ thống tác phẨm Phổ thuyết tứ sơn của Trần Thái Tông.
9. Phần dịch thuật tác phẨm của Trần Tung trong bài viết này dẫn theo: Thơ văn Lý Trần, tập II, Nxb KHXH, Hà Nội, 1989, tr. 223- 351.

1. 2. CHÂN DUNG NGƯỜI THẦY TUỆ TRUNG THƯỢNG SĨ TRẦN TUNG

1. 1. 1. Người thầy truyền dạy những tư tưởng giáo lý và cách ứng xử nhân sinh sâu sắc

Tư tưởng Phật giáo Thiền tông được chuyển tải vào Việt Nam đã trải qua quá trình tiếp biến cho phù hợp với văn hóa Việt Nam. Đối cơ và Tụng cổ và thơ ca, tụng kệ của Thượng sĩ chính là phần giảng dạy của Thượng sĩ dành cho môn đệ với nội hàm phong phú gồm những vấn đề kinh điển, những nội dung trong kinh truyện, những ứng dụng đạo Thiền trong đời sống… Ông đã lí giải những tư tưởng một cách ấn tượng để khai ngộ, mở ra lối học sáng rõ cho người học.

“Một hôm thầy rảnh rang, môn đệ theo thứ tự đứng hầu. Khi đó có vị tăng hỏi: “Bạch Thượng sĩ, tôi vì việc lớn sinh tử, vô thường nhanh chóng, chưa biết thân này, sinh từ đâu lại, sau khi chết thì về đâu?” Thầy đáp: “Giữa trời dù có đôi vành chuyển, biển cả ngại chi hòn bọt sinh” (Nhất nhật sư yến cư, Thứ môn tăng thị lập. Thời hữu tăng vấn: “Khải tư Thượng sĩ, mỗ vi sinh tử sự đại, vô thường tấn tốc, vị thẩm thử thân, sinh tòng hà lai, tử tòng hà khứ?” Sư vân: “Trường không tòng sử song phi cốc, Cự hải hà phương nhất điểm âu”). Như vậy, tăng sinh hỏi về vấn đề sinh tử, một nội dung cốt yếu mà người tu tập đạo Phật thường đặt ra, cũng là vấn đề cơ yếu của kiếp người. Thượng sĩ đã trả lời bằng một bài kệ giàu hình tượng. Hai vầng nhật nguyệt giữa bầu trời, những bọt nước giữa biển khơi tựa như sự sống chết của con người. Mặt trăng, mặt trời chỉ là những đốm nhỏ giữa bầu không bao la, bọt nước bé nhỏ vô cùng trong đại dương mênh mông. Vì vậy, không cần bận tâm vào sự sinh diệt của kiếp người, sống chết chỉ là lẽ thường mà thôi. Hành trạng về Thượng sĩ còn ghi lại ngày tịch diệt của ông: “Sau ngài bị bệnh ở Dưỡng Chân trang, chẳng ở trong phòng thất. Kê một chiếc giường gỗ ở nhà trống. Ngài nằm theo thế kiết tường, nhắm mắt mà tịch. Các người hầu và thê thiếp trong nhà khóc rống lên. Thượng sĩ mở mắt ra ngồi dậy, đòi nước súc miệng rửa tay, rồi mắng nhẹ rằng: “Sống chết là lẽ thường, đâu nên buồn thảm luyến tiếc, làm nhiễu động chân tính của ta”. Nói xong ngài an nhiên thị tịch, thọ 62 tuổi” (Thượng sĩ hành trạng)10.



10. Thơ văn Lý Trần, tập II, Quyển Thượng, Nxb. Khoa học xã hội, H., 1989,  tr.247.

1. 1. 2. Người thầy có phương pháp giảng dạy linh hoạt và sáng tạo