ĐĐ. Thích Nhuận Chương (Trần Tấn Tâm)

TÓM TẮT
Bài viết nhằm làm rõ vai trò của nguồn lực Phật giáo trong quá trình xây dựng và phát triển bền vững của đất nước, phát huy nguồn lực Phật giáo để xây dựng và phát triển bền vững đất nước và khẳng định lại những đóng góp của nguồn lực Phật giáo cho xã hội.
***
Ngay sau khi du nhập vào Việt Nam, Phật giáo đã nhanh chóng hòa quyện cùng văn hóa người Việt, hình thành nên một Phật giáo Việt Nam đậm đà bản sắc dân tộc. Trong hơn 2000 năm qua, Phật giáo đã đồng hành cùng dân tộc ta trong suốt quá trình xây dựng và bảo vệ tổ quốc. Có những giai đoạn Phật giáo được xem là quốc giáo, như dưới triều nhà Lý, nhà Trần. Phật giáo gần như đã trở thành tôn giáo của dân tộc Việt Nam, dù trong thời đại nào Phật giáo vẫn luôn đồng hành và phát triển cùng với sự phát triển của dân tộc trong mục tiêu hoàn thiện nhân cách, đạo đức con người, phát triển xã hội, xây dựng một quốc gia văn minh, giàu đẹp, một xã hội ấm no và hạnh phúc.
Nước Việt Nam đang trên đường tiến lên xây dựng xã hội chủ nghĩa, phát triển công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, nhằm mục đích làm cho dân giàu nước mạnh, xã hội công bằng, văn minh và bền vững. Muốn đạt được điều đó trước hết, cần phát huy mọi nguồn lực hiện có trong xã hội như nguồn lực về địa lý và tài nguyên,


*. Trụ trì chùa Phước Long, Thôn Quang Đông, xã Ninh Đông, Thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa, Việt Nam.

1. CÁC KHÁI NIỆM LIÊN QUAN VÀ THỰC TRẠNG NGUỒN LỰC PHẬT GIÁO VIỆT NAM
Theo Từ điển tiếng Việt: Nguồn lực là nguồn sức mạnh vật chất, tinh thần phải bỏ ra để tiến hành một hoạt động nào đó.
Phát triển: Theo từ điển Oxford là: “Sự gia tăng dần của một sự vật theo hướng tiến bộ hơn, mạnh hơn…” (The gradual grow of sth. so that it becomes more advanced, stronger…). Trong Từ điển Bách khoa của Việt Nam, phát triển được định nghĩa là: “Phạm trù triết học chỉ ra tính chất của những biến đổi đang diễn ra trong thế giới”.
Phát triển bền vững là quá trình phát triển, trong đó có sự kết hợp hợp lý, chặt chẽ và hài hòa giữa phát triển kinh tế với phát triển xã hội và bảo vệ môi trường.2
Trong báo cáo tại hội thảo “Tương lai của chúng ta” Ủy ban Môi trường và Phát triển Thế giới (còn gọi là Brundtland) của Liên Hiệp Quốc đã khẳng định: “Phát triển bền vững được coi là sự phát triển đáp ứng được nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không làm ảnh hưởng đến và tổn hại đến khả năng đáp ứng các nhu cầu của thế hệ tương lai”3.
Nguồn lực Phật giáo bao gồm nguồn lực vật chất, nguồn lực tinh thần và nguồn lực con người.
Nguồn lực vật chất: Phật giáo với hệ thống cơ sở thờ tự đồ sộ nằm ở khắp mọi nơi trên cả nước. Tự viện Phật giáo với nhiều di sản có giá trị về mặt văn hóa, nghệ thuật, điêu khắc và là nơi bảo tồn - lưu giữ những bản sắc tinh hoa văn hóa truyền thống của đất nước. Thông qua ảnh hưởng của mình, Phật giáo có thể kêu gọi các nguồn lực từ xã hội như nguồn lực con người, nguồn lực kinh tế, nguồn lực văn hóa… Từ đó, Phật giáo lại chuyển những nguồn lực đã thu hút được ngược vào xã hội, thông qua các hình thức như an sinh, từ thiện, giáo dục, y tế, … góp phần thực hiện các mục tiêu xóa đói, giảm nghèo để mọi người cùng được ấm no và hạnh phúc, cùng chăm lo xây dựng và phát triển đất nước phồn vinh, giàu mạnh, bền vững.

2. Hà Huy Thành - Nguyễn Ngọc Khánh, Phát triển bền vững từ quan niệm đến hành động, NXB KHXH, Hà Nội, 2009, Tr.39.
3. WCED – world comission on enviroment and development (1987), our common future, new york oxford university, press, p. 43.

2. CHIẾN LƯỢC PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG ĐẤT NƯỚC THEO CÁC ĐƯỜNG LỐI CHỦ TRƯƠNG HIỆN NAY

3. PHÁT HUY VAI TRÒ CỦA NGUỒN LỰC PHẬT GIÁO TRONG QUÁ TRÌNH XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CỦA ĐẤT NƯỚC HIỆN NAY

1. 1. Phát huy vai trò của nguồn lực tinh thần

Ngay sau khi du nhập vào Việt Nam, Phật giáo đã nhanh chóng kiến tạo cho mình chỗ đứng vững chắc trong lòng dân tộc Việt, được đông đảo quần chúng hưởng ứng và tin theo, bởi những giá trị quý báu trong kho tàng giáo lý về tư tưởng, về thế giới quan, nhân sinh quan, về triết học, đạo đức, văn hóa, giáo dục, về các triết lý sống, hướng thiện... Những quan điểm triết lý của Phật giáo đã hòa quyện cùng với những giá trị văn hóa nước nhà hình thành nên một nền văn hóa Việt Nam đậm đà bản sắc nhân văn. “Phật giáo Việt Nam xuất phát từ dân gian, ăn sâu vào tâm thức của quảng đại quần chúng, trở thành một nhân tố tâm lý dân tộc và vì vậy mang tính dân tộc xuyên suốt lịch sử. Đó là một sự thật khách quan”5.

4. ThS. Lê Thị Liên, Viện trưởng Viện Nghiên cứu chính sách tôn giáo.
5. Nguyễn Duy Hinh, Mấy đặc điểm của Phật giáo Việt Nam, tạp chí nghiên cứu tôn giáo, số 8, 2008, tr.19.

Phật giáo Việt Nam với những triết lý sống mang đậm tính nhân văn, hướng thiện đã để lại những ảnh hưởng sâu sắc đến văn hóa, đạo đức tinh thần người Việt. Trong đời sống sinh hoạt hằng ngày, người Việt Nam ít nhiều chịu ảnh hưởng của nền đạo đức, triết lý của Phật giáo về tinh thần từ bi, hỷ xả, tinh thần tương thân tương ái, về lòng hiếu thảo với ông bà, cha mẹ. Chính những điều này tạo cho dân tộc ta một nguồn năng lượng tinh thần để chiến đấu bảo vệ đất nước, bảo vệ văn hóa nước nhà tránh khỏi sự đồng hóa trong suốt một ngàn năm độ hộ của phương bắc.
Những giáo lý của nhà Phật, không còn là những lý luận suông trong kinh sách, mà nó thật sự đã đi vào đời sống hiện thực của con người trong xã hội. Với những giáo lý hướng thiện như từ bi, hỷ xả, vô ngã, vị tha, ngũ giới6, thập thiện giới7, lòng hiếu thảo với cha mẹ, ông bà… của Phật giáo đã góp phần hoàn thiện nhân cách, đạo đức cho từng cá nhân, hoàn thiện nếp sống hạnh phúc cho mỗi gia đình và an bình cho toàn xã hội. Giáo lý căn bản của Phật giáo như là ngũ giới (năm điều đạo đức của người Phật tử tại gia), một không sát sanh, hai không trộm cắp, ba không tà dâm, bốn không nói dối, năm không uống rượu và sử dụng các chất gây nghiện. Năm giới này như là một bài học giáo dục công dân thông thường, là quy tắc sống cơ bản mà bất cứ xã hội nào cũng không thể bỏ qua nếu muốn đạt đến sự phát triển bền vững. Bởi năm giới ấy là nền tảng để xây dựng một nền đạo đức của xã hội văn minh, phồn thịnh và bền vững.
Phật giáo thông qua nguồn lực về tinh thần, đã góp phần củng cố nền đạo đức xã hội nói chung và hoàn thiện nhân cách, đạo đức cá nhân, gia đình nói riêng. Nhất là trong thời đại ngày nay, khi đất nước đang trên đà phát triển kinh tế và hội nhập quốc tế thì vai trò của nguồn lực tinh thần Phật giáo càng trở nên ý nghĩa trong sự định hướng, xây dựng và phát triển đạo đức con người Việt Nam theo những chuẩn mục đạo đức của thời buổi kinh tế thị trường. Trong suốt chiều dài lịch sử xây dựng và phát triển đất nước, Phật giáo đã phát huy được vai trò của mình đối với xã hội. Cho đến nay,

6. Giới thứ nhất: không sát sanh, thứ hai: không trộm căp, thứ ba: không tà dâm, thứ tư: không nói sai sự thật, thứ năm: không được uống rượu và các chất gây nghiện.
7. Thập thiện là mười việc thiện được thực hiện qua thân có ba (Không sát sanh, không trộm cắp, không dâm dật), khẩu có bốn (Không nói dối, không nói thêu dệt, không nói lưỡi hai chiều, không nói lời hung ác) và ý có ba (Không tham lam, không giận hờn, không si mê).

Phật giáo đang phát huy tốt vai trò nguồn lực tinh thần của mình bởi những giá trị của giáo lý từ bi, hỉ xả, vô ngã, vị tha… những giá trị này thật gần gũi với những giá trị nhân văn của dân tộc như “Lá lành đùm lá rách, bầu ơi thương lấy bí cùng, thương người như thể thương thân”, yêu thương, đùm bọc, nhân hậu của người Việt Nam.
Phật giáo là tôn giáo của sự yêu thương và bình đẳng, Đức Phật từng dạy “Ta là Phật đã thành, chúng sanh là Phật sẽ thành”, hay “Không có giai cấp trong dòng máu cùng đỏ, không có giai cấp trong dòng nước mắt cùng mặn”, đó là những thông điệp về một tôn giáo bình đẳng mà Đức Phật muốn gửi đến cho nhân loại, không ngoài mục đích là đem lại hạnh phúc và an lạc cho mọi người trong xã hội. Hạnh phúc chính là mục đích tối cao mà Phật giáo hướng con người vươn tới trong cuộc sống và cũng là nguyên nhân mà Đức Phật thị hiện trên cỏi đời này. Này Sàriputta, những ai nói một cách chơn chánh sẽ nói như sau: “Một vị hữu tình không bị sự chi phối, đã sanh ra ở đời vì hạnh phúc cho số đông, vì an lạc cho số đông, vì lòng thương tưởng cho đời, vì lợi ích, vì hạnh phúc, vì an lạc cho chư Thiên và loài người”. Vị ấy sẽ nói về Ta một cách chơn chánh như sau: “Một vị hữu tình không bị sự chi phối, đã sanh ra ở đời, vì hạnh phúc cho số đông, vì an lạc cho số đông, vì lòng thương tưởng cho đời, vì hạnh phúc, vì an lạc cho chư Thiên và loài người”.8 Hạnh phúc theo quan điểm của Phật giáo không phải là nhà cao cửa rộng, hay vợ đẹp con ngoan, hay quyền cao chức lớn, mà hạnh phúc theo Phật giáo là sự an lạc, an bình nơi chính bản thân và tâm hồn của mọi người. Hạnh phúc chỉ đúng nghĩa khi con người ta xây dựng, thực hiện nó trên những giá trị của chân thiện mỹ, chứ không phải lấy sự đau khổ và giẫm đạp lên hạnh phúc của người khác, loài khác mà có được. Nó thực sự có nghĩa khi “Đem lại sự sống an vui đến cho muôn loài”.
Dân tộc Việt Nam vốn là dân tộc yêu chuộng hòa bình và hạnh phúc. Từ thời dựng nước tới nay, dân ta vốn chăm lo cày cấy, có giặc ngoại xâm thì đứng lên bảo vệ nước nhà, bảo vệ chủ quyền của tổ quốc, sau khi đánh đuổi quân giặc ra khỏi biên cương bờ cõi, thì họ lại trở về với bản chất lương thiện của người nông dân Việt Nam. “Đất nghèo nuôi những anh hùng, Chìm trong máu lửa lại vùng đứng

8. HT. Thích Minh Châu dịch, Kinh trung bộ 1, NXB: Tôn Giáo, 2012, trang 83.

lên, Đạp quân thù xuống đất đen, Súng gươm vứt bỏ lại hiền như xưa”9. Vốn dĩ là những người dân thật thà chất phát, nhưng vì bảo vệ đất nước, họ phải đứng lên để chiến đấu, họ chưa bao giờ phát động một cuộc chiến tranh hay xâm lược một nước nào. Con đường của Phật giáo là con đường hòa bình, tinh thần của nhà Phật là tinh thần từ bi, hỷ xả, mục đích của nhà Phật là đem lại bình yên và hạnh phúc cho mọi người. Ba yếu tố này, hòa quyện cùng tinh thần yêu chuộng hòa bình vốn có của dân ta, hình thành nên một dân tộc “Đem đại nghĩa để thắng hung tàn, Lấy chí nhân để thay cường bạo” (Bình ngô đại cáo, Nguyễn Trãi). Đó là điểm cốt yếu của sự phát triển bền vững một dân tộc, một đất nước.
Đất nước Việt Nam chúng ta, từ thời vua Hùng dựng nước đến nay, đã có biết bao cuộc xâm lăng của thế lực bên ngoài, cũng có biết bao cuộc nội chiến tranh dành quyền lực của các triều đại bên trong, dẫn đến cuộc sống người dân triền miên chìm trong đói khổ, cơm không đủ ăn, áo không đủ mặc. Chính nhờ triết lý sống “kham nhẫn” chịu đựng và “vô thường” sự biến đổi của Phật giáo đã giúp họ có thêm niềm tin vào một ngày mai tươi sáng đang chờ họ phía trước. Kham nhẫn để chờ đợi “Hết cơn bĩ cực tới hồi thái lai”10, kham nhẫn để chiến đấu, kham nhẫn để xây dựng và bảo vệ tổ quốc, bảo vệ nền văn hóa nước nhà. Theo thuyết nhân duyên của nhà Phật thì vạn sự, vạn vật trên đời này thảy đều liên quan với nhau ở một chữ “duyên”. Bất luận là thiện duyên hay ác duyên thì có tụ ắt sẽ có tan, có đến rồi cũng có đi. Chính, dân tộc ta đã thấm nhuần tư tưởng của giáo lý nhân duyên, nên khi nghịch duyên, ác duyên đến thì kham nhẫn chịu đựng, cố gắng phấn đấu để vượt qua, phấn đấu để tự tạo niềm vui và hạnh phúc ngay trong cuộc sống bất an này.
Người á đông nói chung và dân tộc Việt Nam nói riêng, vốn giàu truyền thống hiếu thảo cha mẹ, kính trọng ông bà tổ tiên. Nên trong ca dao, tục ngữ những vấn đề về luân thường đạo đức, về lòng hiếu thảo đối với ông bà, cha mẹ rất được đề cao và trân trọng như “Công cha như núi Thái sơn, Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra, Một lòng thờ mẹ kính cha, Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con”. Trong kho tàng văn học dân gian, rất nhiều ca dao, tục ngữ, tác phẩm nói

9. Trần Đăng Khoa, Chân dung và đối thoại, NXB Thanh niên, 1999.
10. Wiktionary. Từ điển mở tiếng Việt.

lên tinh thần hiếu thảo của con cái đối với cha mẹ, ngay cả khi cha mẹ đã qua đời, “Th  cha mẹ ở hết lòng, Ấy là chữ hiếu dạy trong luân thường”.
Phật giáo là tôn giáo của lòng hiếu thảo, luôn đề cao, tôn trọng cha mẹ với những gì cao quý nhất. Đức Phật là bậc toàn tri, toàn giác nhưng đạo Phật lại đem cha mẹ sánh ngang bằng với Đức Phật, điều này đủ để minh chứng cho một tôn giáo đề cao chữ hiếu. Trong kinh Đại tập Đức Phật dạy: “Gặp thời không có Phật, khéo thờ cha mẹ tức là thờ Phật” hay “Tâm hiếu là tâm Phật, hạnh hiếu là hạnh Phật, muốn được quả vị như chư Phật, trước hãy hiếu dưỡng với song thân”. Phật giáo xem có hiếu là điều thiện tối cao và bất hiếu là điều ác tột cùng “Tột cùng thiện không gì hơn báo hiếu, tột cùng ác không gì hơn bất hiếu” (kinh Nhẫn Nhục). Chính nhờ truyền tải và kết hợp được nguồn giáo lý về đạo hiếu của nhà Phật với lòng hiếu kính ông bà, cha mẹ sẵn có của người Việt làm nên một bản sắc văn hóa về lòng hiếu thảo, mà duy chỉ có Việt Nam mới có, đây chính là nét đặc thù của văn hóa Phật giáo Việt Nam. Chính nhờ sự giao hòa này đã làm cho tấm lòng hiếu thảo của người Việt trở nên sâu sắc và trọn vẹn hơn. Một minh chứng hùng hồn cho sự giao hòa giữa hai nền văn hóa về đạo hiếu đó chính là ngày lễ Vu Lan theo truyền thống Phật giáo bắc tông. Ngày nay, lễ Vu lan báo hiếu không còn là ngày hội riêng của Phật giáo, mà nó trở thành ngày hội của cả dân tộc Việt Nam, là ngày mà các người con nghĩ nhớ về công ơn sanh thành dưỡng dục của cha mẹ, ngày hội ấy đã hiển nhiên đi vào lòng người Việt với những tiết tấu bình dân của ca dao, tục ngữ như “Tháng sáu buôn nhãn bán trâm, tháng bảy ngày rằm xá tội vong nhân”, hay “Dù ai buôn bán đâu đâu, cứ rằm tháng bảy mưa ngâu thì về”. Đây chính là điểm đặc sắc của văn hóa Việt Nam về đạo hiếu cần được duy trì và phát huy để bảo tồn bản sắc văn hóa nước nhà trong bối cảnh đất nước hội nhập như hiện nay.
Có thể nói, trong suốt chiều dài lịch sử, Phật giáo và văn hóa Phật giáo đã đồng hành cùng dân tộc, là một phần cốt yếu, quan trọng của văn hóa dân tộc, đóng góp xứng đáng vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước, nuôi dưỡng tâm hồn và sức sống Việt Nam, xây dựng lối ứng xử văn hóa trong quan hệ với đồng loại và với thế giới tự nhiên cho các thế hệ, tạo nên vẻ đẹp và bản sắc dân tộc11.

11. Nguyễn Hữu Oanh, Bảo vệ và phát triển di sản văn hóa Phật giáo Việt nam, một nhiệm

1. 2. Nguồn lực vật chất