157

Nguyễn Ngọc Dung*

TÓM TẮT
Tư tưởng kinh tế Phật giáo được xem như một hình thức kinh tế học sơ khai trên lập trường của tôn giáo này. Bài viết bàn về mối quan hệ tương tác giữa tư tưởng kinh tế Phật giáo đối với sự phát triển bền vững hiện nay.
Trên cơ sở khái quát những tư tưởng kinh tế Phật giáo và đối chiếu với yêu cầu và mục đích của phát triển xã hội bền vững, bài viết tập trung làm sáng tỏ ba luận điểm chính; bao gồm: thuyết Trung đạo được xem như là nền tảng của toàn bộ tư tưởng kinh tế Phật giáo; nông nghiệp, kinh doanh, đạo đức kinh doanh, lối sống tiết kiệm, hài hòa giữa hưởng thụ vật chất và thăng tiến tinh thần.. là những lĩnh vực quan tâm của kinh tế học Phật giáo; tác động của tư tưởng kinh tế Phật giáo đối với sự phát triển bền vững của xã hội, hiện tại và tương lai.
Bài viết cho rằng tư tưởng kinh tế học Phật giáo rất phù hợp với những yêu cầu hiện nay về một nền phát triển bền vững, coi đó là phương án tối ưu trong sự lựa chọn cách thức phát triển hiện nay của nhân loại.
ĐẶT VẤN ĐỀ
Trải qua nhiều thế kỷ theo đuổi chủ nghĩa vật chất, con người


*. PGS. TS., Trường ĐH KHXHNV TP.HCM, Việt Nam.

1. THUYẾT “TRUNG ĐẠO” – NỀN TẢNG VÀ ĐIỂM XUẤT PHÁT CHO TOÀN BỘ TƯ TƯỞNG KINH TẾ PHẬT GIÁO

Gốc rễ của mọi vấn đề trên nằm ở quá trình phá hủy sự cân bằng vũ trụ thuộc mọi chiều kích trong các mối quan hệ giữa con người
- tự nhiên, con người – xã hội. Đối với thiên nhiên, con người vẫn hành xử như một vị chúa tể; đối với đồng loại, con người hành xử trên lập trường vị kỷ “tham, sân, si” “hỷ, ái, nộ”. Để tái lập lại sự cân bằng mang tính vũ trụ phổ quát vừa nhắc đến, tất nhiên phải bắt đầu từ vấn đề con người. Ở đây, Phật giáo, với tư cách một hệ thống mang tính khoa học, chính là một phương án thực tiễn rất khả thể.
Một trong những triết lý nền tảng của Phật giáo là thuyết Trung đạo (Madhyama pratipad). Đây không phải lý thuyết về sự thỏa hiệp hay quân bình giữa hai thái cực đối lập nhằm đi đến một thực tại lưỡng cực; mà là thứ lý thuyết phù hợp với “tính không” của vạn vật Nếu hiểu như Aristotle, triết gia Hy Lạp cổ đại về “trung đạo” thì sự thỏa hiệp hay quân bình giữa hai cực đối lập chỉ dẫn đến một tình trạng hòa hợp tạm thời chứ không rốt ráo1. Còn “trung đạo” – theo Phật giáo – là một sự hòa hợp rốt ráo, viên mãn; đó là: “Chân lý tuyệt đối trong bản chất của nó và đặc tính, thì luôn thuộc nội tại, dù Đức Phật có tồn tại hay không tồn tại, được gọi là “thường”. Chân lý tương đối là không thật và tất cả đều đi vào không tánh, được gọi là “không”. Như Lai nói duyên sinh là thường hoặc vô thường, cốt để tất thảy chúng sinh nhận thức rằng, duyên sinh thì cũng không phải thường, cũng không phải vô thường. Đây được gọi là Trung đạo”2. Đức Long Thọ (Nàgarjuna) thì đưa ra tám phủ định như một cách giải thích về ‘Trung đạo”; đó là không sinh, không diệt, không thường, không đoạn, không nhất, không đa, không đến, không đi3. Tuy nhiên, về mặt thực tiễn, trong dân gian, ‘Trung đạo” được nhìn nhận như là

1. 1. Nguyễn Ngọc Dung (2014); Phật giáo với những vấn đề toàn cầu hiện nay; trong sách “Phật giáo với các mục tiêu thiên niên kỷ của Liên Hiệp Quốc (đồng chủ biên: Thích Nhật Từ, Trương Văn Chung, Nguyễn Công Lý), nxb ĐHQG-HCM, tr. 844-856.
   2. Dẫn theo Thích Kiên Định; Lược sử văn học Sanskrit & Hán tạng Phật giáo, nxb Thuận hóa, tr. 254.
   3. Đỗ Kim Thêm LL. M, MA; Quan điểm của Phật giáo trước các vấn đề hiện đại, nxb Hồng Đức, tr. 241.

2. KHÁI QUÁT VỀ TƯ TƯỞNG KINH TẾ PHẬT GIÁO

Tư tưởng kinh tế Phật giáo, theo chúng tôi, không phải là một hệ thống lý luận chặt chẽ như cách trình bày của khoa học hiện đại, mà là những quan niệm về các hoạt động kinh tế, các hành vi kinh tế và đạo đức trong hoạt động kinh tế của con người. Những tư tưởng này nằm rải rác trong nhiều kinh sách Phật giáo. Lý do kinh tế học không được Phật giáo chú ý nhiều, có thể xuất phát từ mục tiêu giải thoát con người của tôn giáo này. Đức Phật chưa bao giờ đề cao vật chất, nhưng Ngài nhận thấy vật chất (trong một chừng mực) là cần thiết cho con người trở nên hạnh phúc và đạt đươc mục tiêu giải thoát tối hậu.
Trong kinh sách Phật giáo, có nhiều lần nhắc đến kinh tế và những hoạt động kinh tế xã hội. Tăng Chi bộ kinh nói đến các nghề canh nông, buôn bán, chăn nuôi, bảo vệ, dịch vụ và nhiều ngành nghề khác5. Có thể hình dung ra tư tưởng kinh tế Phật giáo tập trung vào hai vấn đề lớn: đó là kinh tế nông nghiệp và kinh doanh. Vì nông nghiệp từ xa xưa đã trở thành quen thuộc và nguồn sinh

1. 4. S.R Bhatt (2006). Kinh tế học Phật giáo; kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Phật giáo thời hiện đại, những cơ hội thách thức”, tr.761.
   5. Tăng Chi bộ kinh (Anguttara – nikaya), 1959; ed. Kashyap J. Pali Publication Board, Nalanda, pp. 375-77; dẫn theo H.S Shukla ‘Tư tưởng kinh tế Phật giáo cho một cuộc sống lành mạnh” trong sách “Quan điểm Phật giáo về lối sống lành mạnh, cb Thích Nhật Từ, Thích Đức Thiện, nxb Tôn giáo, 2014, tr. 53.

kế chính của con người, như Nho học đã từng phát biểu rằng “nông vi bản”.
Trong Tăng Chi bộ Kinh, có đề cập đến vai trò quan trọng của nông nghiệp, mô tả khá nhiều các hoạt động nông nghiệp cùng với đời sống của người nông dân6. Còn kinh doanh là những hoạt động kinh tế hướng đến mục tiêu lời lãi, trong đó có mối quan hệ giữa ông chủ với người làm thuê. Kinh Pampanika trong Tăng Chi bộ kinh giải thích công việc kinh doanh cần được thực hiện một cách thiện xảo và tận tụy. Và để kinh doanh thành công, ba điều kiện được Kinh Vephulla nêu lên là; trí tuệ (cakhumà), nhạy bén (vidhura) và tín nhiệm (nissaya)7.
Vấn đề nông nghiệp và kinh doanh trong tư tưởng kinh tế Phật giáo, theo chúng tôi, không chỉ là hai trọng tâm trong hoạt động kinh tế thời cổ đại (vẫn đúng cho cả ngày nay), mà còn là sự phản ánh hai cấp độ vi mô và vĩ mô trong nền kinh tế xã hội thời bấy giờ; trong đó có nhiều vấn nạn chưa hề thuyên giảm từ suốt 2.500 năm trước đến thời điểm hiện tại.
Khoa Kinh tế - chính trị học hiện đại (Modern Political Economy) đã đưa ra nhiều lý thuyết nhằm giải quyết các mâu thuẫn giữa kinh tế với chính trị, nhà nước với thị trường. Đặc biệt các lý thuyết kinh tế học hiện đại đã mổ sẻ và tối ưu hóa mọi cơ hội lợi nhuận trong kinh doanh8. Nhưng tất cả các phương pháp khoa học này đều chỉ quan tâm chủ yếu đến khía cạnh vật chất của hoạt động kinh tế, mà quên mất hoặc ít chú ý đến những khía cạnh tinh thần (tâm linh) của loại hoạt động này. Vật chất trở thành yếu tố quyết định hoặc chi phối các quan hệ xã hội. Cơn khao khát vật chất vô tận của con người đã đẩy xã hội đến hết thứ khủng hoảng này đến thứ khủng hoảng khác; cũng vô tận như lòng tham của con người vậy.
Trong khi đó, nền kinh tế Phật giáo lại chú ý đến sự hài hòa giữa lợi nhuận và đạo đức kinh doanh. Dựa căn bản trên đạo đức, nền kinh tế Phật giáo đã đề cập đến các hoạt động kinh tế của con

1. 6. Sđd.
   7. Sđd.
   8. Xem lý thuyết “Nhà nước không can thiệp” (Laissez - faire) hay là “Thị trường tự do”; lý thuyết của John Maynard Keynes (1883 – 1946) về chủ nghĩa tư bản hiện đại; Paul Anthony Samuelson (1915 – 2009) - lý thuyết về kết hợp thị trường và nhà nước v.v...

người, các quy phạm đạo đức kinh doanh gắn liền với các chuẩn mực tôn giáo. Đức Phật khuyên người ta trong bốn chục năm đầu, càng tạo ra của cải nhiều càng tốt, qua những ngành nghề tương ứng với chánh mạng. Ngài cũng lên án lối làm ăn gian dối, mưu mẹo, vẽ vời, thuần túy theo đuổi lợi nhuận, vì lợi nhuận9. Một số cách kiếm sống sai lạc được liệt kê dưới đây phù hợp với việc giữ gìn “ngũ giới” (không giết hại, trộm cắp, gian dâm, nói dối, sử dụng chất gây say) nhằm duy trì sự an lành, hòa hợp xã hội; cụ thể là: kiếm tiền bằng vẻ bề ngoài giả dối (kuhana), kiếm tiền bằng lời đường mật quanh co (lapana), kiếm tiền bằng cách bỏ qua lợi nhỏ để được lợi lộc lớn (labhena labhanijiginsanata), lường gạt người bằng cách cân đo không chính xác (tula kuta)10. Muốn tránh những sai phạm trên, con người phải tuân thủ “Bát chánh đạo”, khi ấy đảm bảo cho họ tiến bộ cả về về kinh tế và tâm linh. Trong điều kiện kinh tế rối loạn hoặc bất ổn sẽ tạo nên chướng ngại cho con người trên con đường giác ngộ; khi ấy việc thực hiện “Bát chánh đạo” cũng trở nên bất khả thi. Con người lúc đó phải chịu cảnh lầm than do sự thiếu đạo đức và tội phạm xã hội. Thế là họ phải chấp nhận các phương cách kiếm sống bất thiện để sinh tồn. Dù các chính phủ có thể dẹp bỏ tội phạm bằng luật pháp, nhưng không bao giờ thành công, trừ khi điều kiện kinh tế của con người được cải thiện; bằng cách nhà nước cung cấp giống cho người trồng trọt, cấp vốn cho người kinh doanh và lương bổng cho công nhân. Kết quả là người dân sẽ hài lòng, xã hội không còn tội phạm, sẽ trở nên bình an11.
Như thế, có thể nói rằng, ở cấp độ vĩ mô, tư tưởng kinh tế Phật giáo chính là: (1). Sự kết hợp kinh tế với đạo đức xã hội; (2). Sản xuất vật chất phải đi đôi với tăng trưởng về tinh thần (tâm linh). Đây mới chính là chìa khóa vạn năng để xã hội phát triển bền vững. Khi ấy, tôn giáo (Phật giáo) cũng sẽ trở thành động lực của lịch sử.
Ở khía cạnh kinh tế vi mô, liên quan đến hoạt động kinh tế cá

1. 9. Trung bộ kinh (Majjhyma - nikaya) 1959; ed. Kashyap J. Pali Publication Board, Nalanda, vol. I - III; dẫn theo H.S Shukla ‘Tư tưởng kinh tế Phật giáo cho một cuộc sống lành mạnh” trong sách “Quan điểm Phật giáo về lối sống lành mạnh, cb Thích Nhật Từ, Thích Đức Thiện, nxb Tôn giáo, 2014, tr. 49.
   10. Trường bộ kinh (Dighanikaya), 1959; ed. Kashyap J. Pali Publication Board, Nalanda, vol. I – III.
   11. Sđd, vol. I, p. 101.

thể (individual economic activity), tư tưởng kinh tế Phật giáo chỉ rõ những hoạt động này nhằm duy trì sự sống con người, từ những nhu cầu cơ bản đến việc hưởng thụ một cuộc sống dễ chịu, thoải mái. Kinh Sabbasava cho rằng, nhu cầu cơ bản của con người gồm y phục, thực phẩm, chỗ ở, thuốc men. Khi đã thỏa mãn những nhu cầu căn bản, con người có thể tiến đến cuộc sống tiện nghi thoải mái. Đằng sau việc hưởng thụ vật chất chính là động lực thúc đẩy cho sự thành tựu tâm linh12.
Theo quan điểm Phật giáo, con người ta phải kiếm sống một cách thiện xảo (dhammena), chân thật, siêng năng, không bạo động (asahasena). Kinh Vyagghapajja trong Tăng Chi bộ kinh đưa ra bốn yếu tố hỗ trợ cho người đầy năng lực, tinh tấn trong nghề nghiệp như sau: (1). Sự thành tựu qua những cố gắng hiện hữu, tinh xảo, luôn chuyên cần trong nghề nghiệp của mình (Utthana – sampada); (2). Tài sản kiếm được một cách chân chính được bảo vệ khỏi trộm cướp và những rủi ro đầy rẫy trong xã hội (Arakkha
– sampada); (3). Bằng hữu và cộng sự trung thành, có đạo đức, học thức, thông minh để giúp doanh nhân đi đúng đường, tránh sa vào tội lỗi (Kalyana – mitta); (4). Có một cuộc sống ổn định với sự hiểu biết rằng cách thu nhập và chi tiêu của mình đưa đến cuộc sống đó (Samajivikata)13. Cũng theo Tăng Chi bộ kinh, khi con người tạo được khối tài sản một cách chân chính, sử dụng nó theo đúng tinh thần Phật pháp, thì sẽ nhận được bốn điều hạnh phúc: thu nhập chân chính (atthisukha), hưởng thụ xứng đáng (bhoga – sukha), không mang nợ (anana – sukha), tránh khỏi những hoạt động phạm pháp (anavajja – sukha). Ba điều đầu tiên liên quan đến tiến bộ vật chất, điều thứ tư liên quan đến tiến bộ tâm linh14. Nhưng để tiếp tục cho cuộc hành trình về tâm linh, nhằm đạt tới mục tiêu cuối cùng là giải thoát, người ta cần thêm những đức tính hỗ trợ như tín tâm (saddaha) - lòng tin cậy vững chắc vào các giá trị đạo đức và tâm linh; sila - sự kiềm chế trước mọi hành vi bất thiện; caga - sự bố thí rộng lượng; wisdom - sự minh triết về bản chất thực sự của

1. 12. Sđd, vol. III, p. 169.
   13. Tăng Chi bộ kinh (Anguttara – nikaya), 1959; ed. Kashyap J. Pali Publication Board, Nalanda, vol. IV, p. 377; dẫn theo H.S Shukla ‘Tư tưởng kinh tế Phật giáo cho một cuộc sống lành mạnh” trong sách “Quan điểm Phật giáo về lối sống lành mạnh, cb Thích Nhật Từ, Thích Đức Thiện, nxb Tôn giáo, 2014, tr. 54.
   14. Sđd, vol. II, pp. 73 - 74.

3. TÁC ĐỘNG CỦA TƯ TƯỞNG KINH TẾ PHẬT GIÁO ĐỐI VỚI SỰ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG

Xét về phương diện xã hội, cấu trúc xã hội hiện đại đang ở thời kỳ rất hỗn độn, thậm chí hỗn độn nhất. Đó là chủ nghĩa quốc gia đang phát triển ở những sắc tộc ly khai, thường mang màu sắc tôn giáo, tạo nên những xung đột quốc tế liên tiếp, kéo dài, diễn ra trên hầu khắp các châu lục. Sản xuất vật chất tiếp tục gia tăng nhưng vẫn không đáp ứng nổi những nhu cầu vô tận của con người, không rút ngắn được khoảng cách giàu – nghèo giữa các cá nhân, giai cấp, dân tộc; không loại bỏ được tình trạng thiếu lương thực, thiếu nguồn nước sạch, thiếu y tế, giáo dục, nhà ở. Trong khi môi trường bị xâm hại đến mức kiệt quệ, môi sinh bị ô nhiễm nặng nề, đe dọa sự sống trên trái đất, nhiều loài sinh vật bị tiệt chủng. Chủ nghĩa sùng bái vật chất vẫn tiếp tục được con người đề cao và say mê theo đuổi v.v...

1. 15. Sđd.
   16. H. S. Shukla, Tư tưởng kinh tế Phật giáo cho một cuộc sống lành mạnh; trong sách “Quan điểm Phật giáo về lối sống lành mạnh, cb Thích Nhật Từ, Thích Đức Thiện, nxb Tôn giáo, 2014, tr. 54.
   17. Trường bộ kinh (Dighanikaya), 1959; ed. Kashyap J. Pali Publication Board, Nalanda, vol. III, p.145.