1. Lời dẫn

2. Chùa Hoằng Phúc (am Tri Kiến/chùa Kính Thiên) trong thư tịch cổ
   1. Thánh đăng lục (聖 燈 錄)

Nguyên tác:

• Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế

1. 2. Ô châu cận lục (烏 州 近 錄)

[Quyển 5, mục “Chùa miếu”] Nguyên tác:
敬 天 寺: 麗 水 縣 近 平 江 驛 碧 水 旋 纏 青 山 扈 從 恍 然 山 寺 清 幽 方 丈 世 界 茅 店 花 村 近 不 遠 鷄 鳴 犬 寂 吠 無 聞 寔 新 平 之 大 剎 也 寺 有 洪 鍾 重 千 鈞 有 僧 官 掃 夫 歲 時 奉 事 但 落 花 啼 鳥 近 存 遺 祉 焉 耳.
Dịch nghĩa:
“Chùa Kính Thiên: ở huyện Lệ Thủy, gần trạm dịch Bình Giang. [Chốn này] nước biếc bao quanh, non xanh tương hỗ, bỗng nhiên hiện hữu ngôi chùa tĩnh nhàn trang nhã, [thực là] chốn đất Phật trong thế giới. [Chùa] ở gần chốn thôn dã nhà tranh, dẫu không xa nhưng chẳng nghe tiếng gà gáy, chó sủa, thực là ngôi bảo sát to lớn đất Tân Bình. Chùa có quả hồng chung nặng hàng ngàn cân; có tăng quan và phu quét dọn hương khói hằng ngày. Nhưng trải bao biến thiên năm tháng357, gần đây chỉ còn dấu vết sót lại mà thôi vậy”.


355 Thập nhị đầu-đà hạnh (十 二 頭 陀 行): Mười hai hạnh đầu-đà. Đầu-đà là một trong những hạnh khổ tu, cũng gọi là đầu-đà hạnh, đầu-đà sự, đầu-đà công đức, tiếng Phạn là Dhùta, nghĩa là sửa trị, trừ khử, rũ bỏ, đãi lọc, rửa tẩy..., tức tẩy sạch phiền não, trừ diệt tham sân si. Người tu hạnh đầu-đà phải tuân thủ 12 hạnh sau đây: [1] Ở A-lan-nhã: tránh xa chỗ đông người não nhiệt, chọn nơi yên tĩnh, vắng vẻ; [2] Thường hành khất thực: thường đi xin ăn; [3] Thứ đệ khất thực: theo thứ tự đi từng nhà mà xin, không phân biệt giàu nghèo; [4] Thụ nhất thực pháp: ngày ăn một bữa; [5] Tiết lượng thực: không ăn quá nhiều, chỉ ăn một nắm cơm trong bát; [6] Trung hậu bất đắc ẩm tương: sau bữa ăn chính Ngọ, không được uống nước trái cây; [7] Trước tệ nạp y: mặc ca-sa chắp vá bằng những mụn giẻ bỏ đi; [8] Đãn tam y: chỉ giữ 3 tấm áo, không được có thừa; [9] Trủng gian trụ: ở nơi nghĩa địa; [10] Thụ hạ chỉ: ngủ nghỉ dưới gốc cây; [11] Lộ địa tọa: ngồi chỗ đất trống; [12] Đãn tọa bất ngọa: thường ngồi không nằm.
356 Am Tri Kiến (知 見 庵): Thời Trần gọi là am Tri Kiến, từ thời Lê đến đời Gia Long có tên là chùa Kính Thiên, đầu triều Minh Mạng cải tên thành chùa Hoằng Phúc.

357 Dịch từ “lạc hoa đề điểu” (落 花 啼 鳥 - hoa rụng chim kêu), ý nói đến sự biến thiên của thời cuộc, trải qua bao kỳ hoa rụng, chim kêu.

1. 1. 1. Đại Nam thực lục tiền biên

1. 1. 2. Đại Nam thực lục tiền biên

1. 1. 3. Đại Nam thực lục chính biên

Cặp thứ nhất:

Huyền định kính358 vu đương không359, sâm la vạn tượng; Xán tâm đăng vu tính địa, diệu chứng vô vi360.


358 Định kính (定 鏡): Gương định. Chỉ cho tâm định tĩnh, như tấm gương trong vắt, không gợn chút bụi trần. Theo lời chú trong bài thơ Đề Hoằng Phúc tự (題 弘 福 寺) ở Ngự chế thi của vua Thiệu Trị, khi dẫn lại câu đối này lại ghi là Bảo kính (寶 鏡 - Gương báu). Chúng tôi cho rằng, dùng chữ Định kính (定 鏡) ở đây có lẽ hợp lý hơn, như thế mới đối lại với từ Tâm đăng (心 燈) của vế kia.
359 Đương Không (當 空): Gọi đủ là “đương thể tức không”, tức ngay chính cái Không của các pháp cũng vốn
Không. Phẩm Thân kiến trong Thành thật luận (quyển 10) chia Không thành hai loại: Tích không và Thể không. Tích không nghĩa là phân tích sự vật tồn tại đến khi không còn phân tích được nữa thì gọi là Không; còn Thể không có nghĩa là ngay bản thân của mọi sự vật tồn tại đã là Không rồi, tức “đương thể tức không”, không cần phải phân tích nữa.

Cặp thứ hai:

Cặp thứ tư:

Náo thị kiến thiền quan, động trung năng tĩnh Vi trần minh tự tính, hữu bản tôn vô.
(Chốn náo nhiệt dựng chùa Phật, trong “động” mà “tĩnh”



360 Vô vi (無 為): Tiếng Phạn là asaṃskṛta, nghĩa là không phụ thuộc, không bị ảnh hưởng, không do nhân duyên mà sinh ra. Đối lại với vô vi (無 為) là hữu vi (有 爲 - tiếng Phạn là saṃskṛta, tức chỉ cho các pháp do nhân duyên mà sinh ra). Tựu trung, vô vi trong Phật giáo có nghĩa là niết-bàn, là chơn như, tịch tịnh, là thực tánh chân thật của các pháp. Tùy cách giải thích của mỗi bộ phái, hay tùy khía cạnh giải thích mà vô vi được chia thành một hay nhiều loại khác nhau. Duy thức học tạm chia vô vi có sáu loại như sau: [1] Hư không vô vi: pháp này vốn phi sắc phi tâm, không sanh không diệt, rỗng rang như hư không; [2] Trạch diệt vô vi: dùng trí tuệ vô lậu để phân tích, lựa chọn diệt trừ hết các phiền não cấu nhiễm, đạt được niết-bàn chân như; [3] Phi trạch diệt vô vi: không cần phân tích, lựa chọn diệt trừ các phiền não, vì thể tính chơn như vốn thanh tịnh; [4] Bất động diệt vô vi: khi đạt đến Đệ tứ thiền, tâm không còn bị xao động bởi các phiền não tập nhiễm; [5] Tưởng thọ diệt vô vi: ở trong Diệt tận định, “thọ” và “tưởng” tâm sở đều đã đoạn diệt; [6] Chân như vô vi: tức thể tánh chân thật của các pháp.
361 Văn bản này ghi là “Thường sa hiện tướng” (常 沙 現 相), nhưng trong phần chú dẫn bài thơ Đề Hoằng
Phúc tự ở Ngự chế thi của vua Thiệu Trị, thấy ghi là “Hằng sa hiện tướng” (恒 沙 現 相). Chúng tôi cho rằng, chữ “Hằng sa” (恒 沙) theo ghi chép của Ngự chế thi hợp lý hơn.
362 Cặp đối này lấy ý trong kinh A Di Đà khi nói về các phẩm tính của cảnh giới Tây phương Cực lạc, các phẩm tính đó vốn do công đức tu tập mà tựu thành. Như nói: cảnh giới ấy khắp mặt đất được trải cát bằng vàng, lầu gác được làm bằng các vật báu như vàng, bạc, lưu ly, pha lê, xa cừ, xích châu, mã não...
363 Đài tâm lý chi hương (擡 心 裏 之 香): Có nghĩa là “Dâng nén tâm hương”, hoặc “Đốt nén tâm hương”.
Tâm hương ở đây là chỉ cho Ngũ phần hương, đó là: [1] Giới hương: hương thơm của giới hạnh; [2] Định hương: hương thơm của thiền định; [3] Tuệ hương: hương thơm của trí tuệ thanh tịnh; [4] Giải thoát hương: hương thơm của tự tại giải thoát; [5] Giải thoát tri kiến hương: hương thơm của sự giải thoát mọi cố chấp, điên đảo vọng tưởng.
364Trong văn bản này viết là bảo triện (葆 篆), dùng chữ bảo (葆) này có lẽ không hợp lý lắm. Trong phần chú
dẫn bài thơ Đề Hoằng Phúc tự ở Ngự chế thi của vua Thiệu Trị, chúng tôi thấy ghi là bảo triện (寶 篆), tức dùng chữ bảo (寶) này hợp lý hơn.
365 Thức huyền trung chi diệu (識 玄 中 之 妙): Cụm từ này khó dịch rõ ý, ở đây chúng tôi tạm hiểu là thấu tỏ giáo lý thậm thâm vi diệu, nên dịch là “Rõ thông diệu nghĩa” vậy.

Cặp thứ năm:

3. Chùa Cảnh Tiên trong thư tịch cổ và văn bia Hán Nôm
   1. Đại Nam nhất thống chí (大 南 一 統 志) [Tỉnh Quảng Bình]

Nguyên tác:
境 僊 寺: 在 豐 祿 縣 壯 捷 邑 開 國 功 臣 阮 有 鎰 所 建 先 朝 賜 之 匾 額 曰 敕 賜 境 僊 寺 經 亂 廢 明 命 八 年 頒 幣 銀 重 修 紹 治 二 年 聖 駕 北 巡 賜 錢 一 百 緡 嗣 德 十 八 年 頒 幣 銀 一 百 兩 修.
Dịch nghĩa:




366 Nhất thanh (一 聲): Một tiếng. Ý nói chư Phật ba đời chỉ dùng một Phạm âm vi diệu thuyết giảng, mọi loài chúng sanh tùy căn cơ, nghiệp lực đều có thể hiểu được, đó là nhờ nguyện lực Từ bi của chư Phật vậy.
367 Cổ Phật (古 佛): Từ tôn xưng đối với chư Phật trong quá khứ, hoặc bảy vị Phật ở quá khứ. Theo kinh Đại
Bổn trong Trường Bộ kinh, bảy vị Phật trong quá khứ gồm có: Ở Quá khứ Trang nghiêm kiếp có ba vị: [1] Đức Phật Tỳ-bà-thi (Vipasyin); [2] Đức Phật Thi-khí (Sikhin); [3] Đức Phật Tỳ-xá-phù (Visvabhu). Ở Hiện tại Hiền kiếp có bốn vị: [4] Đức Phật Câu-lưu-tôn (Krakucchanda); [5] Đức Phật Câu-na-hàm Mâu-ni (Kanakamuni); [6] Đức Phật Ca-diếp (Kasyapa); [7] Đức Phật Thích-ca Mâu-ni (Sakyamuni).

1. 2. Văn bia chùa Cảnh Tiên

Khảo tả và phiên dịch hai tấm bia đá còn lại của chùa Cảnh Tiên hiện đặt tại nhà thờ họ Hoàng ở ấp Tráng Tiệp, thôn Dinh Mười, xã Gia Ninh, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình.
Theo các vị cao niên tại địa phương cho biết, chùa Cảnh Tiên nguyên có đến bảy tấm bia đá ghi chép về lịch sử cũng như công đức xây dựng, trùng tu chùa qua các thời kỳ. Tuy nhiên, trải qua bao biến động của thời cuộc, hiện nay chùa không còn lại dấu vết gì, chỉ còn lại hai tấm bia đá:
[1] Một tấm bia đá đã bị bào mòn, không còn lưu lại chữ nào nên không rõ niên đại dựng lập cũng như nội dung bia nói gì. Duy ở trán bia còn lưu lại dòng chữ, được
khắc khá rõ nét, sắc sảo: “Sắc tứ Cảnh Tiên tự bi” (敕 賜 境 僊 寺 碑).
[2] Tấm bia đá còn lại cũng không có gì khá hơn, được khắc chữ cả hai mặt. Tuy nhiên, mặt trước đã bị phong hóa, không đọc rõ chữ nào; mặt sau ghi công đức những người đóng góp tiền của trùng tu chùa vào năm Tự Đức nguyên niên [1848]. Song chữ ở mặt sau cũng đã phai mờ, nhiều chỗ mất hết nét chữ, nên rất khó để có thể phục hồi được tất cả. Mặc dù rất khó đọc và phục dựng đầy đủ nội dung, nhưng xuất phát từ mong muốn tìm hiểu, bảo tồn những di tích, di vật còn lại của ngôi chùa đặc biệt này, ở đây chúng tôi nỗ lực hết mình để phiên dịch những gì còn lại. Những chỗ nào trong văn bia bị mất chữ, hoặc chữ quá mờ không thể đọc được, chúng tôi đánh dấu [...].
Nguyên tác:
廣 平 關… 尉 並 妻… 供 十 貫。 廣 寧 府 夾 目 阮 文 𧪞 供 八 貫, 富 寧 社 里 長... 並 子 何 功 榆 何 功 瓊 何 功 琰 供 廿 四 貫。 安 仁 北 村 高... 秀 才 阮 文 揆 供 十 一 貫... 陳 氏 金, 氏 敏 供 五 貫。 豐 登 縣 富... 坊 杜 生 黃 供 銀 一


368 Trong bản dịch Đại Nam nhất thống chí (Viện Sử Học [dịch, chú giải], Nxb. Thuận Hóa, Huế 2006, phần về “Tỉnh Quảng Bình”) đã dịch thiếu một dòng: “Năm Tự Đức thứ 18 [1865], vua ban cho 100 lạng bạc để tu sửa”. Đó là thông tin rất quan trọng giúp ta biết được dưới triều Tự Đức, cụ thể đến năm 1865, chùa Cảnh Tiên vẫn được xem như một ngôi quan tự (chùa công), nằm dưới sự bảo hộ của vương triều Nguyễn. Không những thế, từ thông tin này giúp ta biết thêm, dưới triều Tự Đức chùa Cảnh Tiên tối thiểu được hai lần trùng tu: một lần vào năm Tự Đức nguyên niên [1848] (qua nội dung văn bia hiện còn); một lần vào năm Tự Đức 18 [1865] mà Đại Nam nhất thống chí có ghi lại như vừa dẫn.

1. 3. Chùa Kim Phong (ở núi Thần Đinh) trong thư tịch Hán Nôm Trích: Đại Nam nhất thống chí (大 南 一 統 志) [Tỉnh Quảng Bình] Nguyên tác: