21. HÌNH TƯỢNG CHẰN TRONG NGHỆ THUẬT ĐIÊU KHẮC CÁC NGÔI CHÙA PHẬT GIÁO NAM TÔNG KHMER Ở NAM BỘ
HÌNH TƯỢNG CHẰN TRONG NGHỆ THUẬT ĐIÊU KHẮC CÁC NGÔI CHÙA PHẬT GIÁO NAM TÔNG KHMER Ở NAM BỘ của ThS. Nguyễn Thị Tâm Anh*
- Đặt vấn đề
Người Khmer tại Việt Nam chủ yếu sinh sống ở khu vực Nam Bộ. Văn hóa của người Khmer ở Nam Bộ được kết hợp hài hòa bởi văn hóa truyền thống, văn hóa Bà La Môn giáo và Phật giáo Nam tông (Theravada Buddhism). Đặc biệt dấu ấn của Bà La Môn giáo mặc dù chỉ là tàn dư so với Phật giáo nhưng vẫn còn thể hiện khá đậm nét trong nghệ thuật tạo hình ở các ngôi chùa Phật giáo Nam tông Khmer, nghệ thuật diễn xướng sân khấu, văn học, thờ cúng, tập tục của người Khmer ở Nam Bộ. Một trong số các hình tượng của văn học và văn hóa Bà La Môn giáo trong đời sống văn hóa của người Khmer ở Nam Bộ là hình tượng Chằn (Yak). Quan tâm nhiều đến hình tượng Chằn (Yak), vì chúng tôi nghĩ, đó là một hình tượng độc đáo và đặc sắc trong nền văn hóa của người Khmer ở Nam Bộ.
Hình tượng Chằn thể hiện dưới dạng một người cao lớn, mặc giáp trụ, tay cầm đao, có sức mạnh phi thường, đặc biệt gương mặt hung dữ, mắt trợn to, miệng rộng, răng nanh nhọn lởm chởm… Hình tượng này trong văn hóa Khmer mang nhiều ý nghĩa biểu trưng. Trong văn học nghệ thuật, hình tượng Chằn xuất hiện như biểu tượng của cái xấu, cái ác, nhân vật phản diện, chuyên phá hoại, gây ra nghịch cảnh, đau khổ cho nhiều người. Ngược lại, trong đời sống tôn giáo của cư dân cũng như trong* Trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh.
nghệ thuật tạo hình ở chùa Khmer, hình tượng Chằn xuất hiện với chức năng như vị thần bảo vệ người dân, bảo vệ chùa... Điều này cho thấy vai trò của Chằn cũng như Bà La Môn giáo đã bị Phật giáo chi phối, bao trùm lên trên. Do đó, Chằn chỉ có ý nghĩa biểu trưng phục vụ cho điều thiện, điều lành.
- Nguồn gốc của hình tượng Chằn trong văn hóa Khmer
Hình tượng Chằn (tiếng Khmer gọi là Yeak hay Yak) được thể hiện dưới dạng một người khổng lồ với khuôn mặt rất dữ tợn: mắt lồi lên, trợn to, mày xếch, miệng rộng, mũi to, hai răng nanh dài và nhọn. Toàn thân Chằn mặc giáp trụ, đầu đội mão nhọn, tay cầm gậy, hai chân hơi khuỳnh ra. Có thể gọi đây là nghệ thuật tôn giáo. Edmund Leach đã nói: “Hình tượng có chủ đích để cho con người có thể cảm nhận. Hình tượng được tạo ra vì đám đông những người ngưỡng mộ, và nó sẽ được họ cảm nhận một cách hết sức bình thường. Người nghệ sĩ sơ khai làm việc vì đám người chiêm ngưỡng hợp lại từ các thành viên trong cộng đồng của ông ta, cùng thấm nhuần một truyền thống hoang đường huyễn hoặc như chính ông ta, và quen thuộc với cùng một môi trường của yếu tố vật chất và hoạt động nghi lễ; vì thế, người nghệ sĩ sơ khai có thể truyền đạt một cách vắn tắt; các biểu tượng có cùng chung ý nghĩa căn bản và chung mức độ mơ hồ đối với người nghệ sĩ cũng như với những người chiêm
ngưỡng”(1).
Về nguồn gốc của nhân vật Chằn trong nền văn hóa Khmer, đến nay gần như không còn ghi chép nào do những biến cố lịch sử như chiến tranh, loạn lạc, phân ly... Tuy nhiên, nền
1 Hoebel, E. Adamson (2007), Nhân chủng học: Khoa học về con người, Nxb. Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, tr. 376.văn hóa Khmer chịu ảnh hưởng sâu đậm của văn hóa Ấn Độ. Kết hợp giữa chứng cứ khảo cổ học, công trình điêu khắc, các bức phù điêu tại đền Angkor cùng với những văn bản còn sót lại như truyền thuyết, thần thoại... có thể thừa nhận, đây là tàn dư của sức lan tỏa mạnh mẽ văn hóa Ấn Độ mà chủ đạo là Bà La Môn giáo. Đến khi Phật giáo trở nên phổ biến trong đời sống cư dân Khmer thì Bà La Môn giáo trở thành tàn dư, Chằn vì thế đã có sự biến đổi về ý nghĩa, trở thành một hình tượng bảo vệ ngôi chùa.
Từ nguyên “Yeak” hay “Yak”, có thể bắt nguồn từ những nhân vật yêu quỷ trong nền văn hóa Ấn Độ. Chúng ta tìm thấy một số hình tượng khá gần, có thể là khởi nguyên của “Yeak”. Do hệ thống Chằn đa dạng và phức tạp, nên bước đầu chúng tôi tạm thiết lập bảng phân loại để dễ tham khảo. Về tính chất chung, Chằn được xem là hình tượng của một nhân vật ác. Tuy nhiên, trong hệ thống Chằn cũng tồn tại những xung đột nội tâm, từ đó xuất hiện những nhân vật Chằn hiền lành, tốt bụng.
Từ nguyên “Yeak” hay “Yak”, có thể bắt nguồn từ những nhân vật yêu quỷ trong nền văn hóa Ấn Độ. Chúng ta tìm thấy một số hình tượng khá gần, có thể là khởi nguyên của “Yeak”. Do hệ thống Chằn đa dạng và phức tạp, nên bước đầu chúng tôi tạm thiết lập bảng phân loại để dễ tham khảo. Về tính chất chung, Chằn được xem là hình tượng của một nhân vật ác. Tuy nhiên, trong hệ thống Chằn cũng tồn tại những xung đột nội tâm, từ đó xuất hiện những nhân vật Chằn hiền lành, tốt bụng.
| Tên hình tượng | Tính chất | Đề cập trong | Quan hệ |
Rakshasa |
Một dạng quỷ hay kẻ ăn thịt người; có thể biến hóa từ dạng này sang dạng khác. |
Mahabharata Ramayana |
|
Rakshasi |
Những Rakshasa nữ. |
Mahabharata Ramayana |
|
Ravana |
Một Rakshasa 10 đầu và 20 tay, vua các Rakshasa, kẻ thù của Rama trong Ramayana; vua thành Lanka. |
Mahabharata Ramayana |
|
Vibhishana |
Một Rakshasa tốt bụng, hiếu thảo; liên kết với Rama chống lại Ravana. |
Mahabharata Ramayana |
Em trai Ravana |
| Kumbhakarna | Một Rakshasa ác độc và đáng | Mahabharata | Em trai |
| sợ. Kumbhakarna đã bị hoàng tử Rama và em trai Lakshmana hạ gục bằng mũi tên thần. |
Ramayana | Ravana | |
Kubera |
Một người lùn xấu xí với thân hình dị dạng. Thời Vedic, Kubera là chủ nhân của những con quỷ sống trong bóng tối. Vua của các Yaksha. Ngày nay, Kubera là một trong tám vị thần bảo vệ tài sản của Chúa Trời và cứu giúp người nghèo. |
Thần thoại Ấn Độ |
Anh trai của Ravana, Kumbhaka rna và Vibhishana . |
Yaksha (hay Yakkha) |
Thuộc thế lực thiên nhiên, nhân từ, người trông coi kho báu ẩn giấu trên Trái Đất và trong những gốc cây. Trong thần thoại Jain giáo và Phật giáo mô tả Yaksha là người lưỡng tính cách: một mặt vô hại nhưng một mặt lại là quỷ ăn thịt người, tương tự như Rakshasa. Giống đực thì gọi là Yaksha. Giống cái gọi là Yakshi hay Yakshini. |
Thần thoại Ấn Độ Thần thoại của Jain giáo Phật thoại |
|
Yakshini |
Được mô tả là người đàn bà đẹp, hông to, eo nhỏ và ngực nở. Yakshi du nhập vào Việt Nam gọi là La sát. |
Thần thoại Ấn Độ. Uddamareshvara Tantra Tantraraja Tantra |
|
Asura |
Biểu thị cho lực lượng ma quỷ. Thuộc tính tốt hay xấu của Asura tùy thuộc vào các tôn giáo khác nhau. Theo Ấn Độ giáo, Asura có tính chất kiêu căng, dữ tợn, xấu xí và |
Thần thoại Ấn Độ giáo Phật thoại |
| ngu dốt. Theo Phật giáo, Asura là một trong “bát bộ chúng”. |
Tuy vậy, nhìn chung, quan niệm về Chằn khá phổ biến trong nếp nghĩ của người dân Khmer là dạng quỷ ác và xấu xa. Suy nghĩ này có lẽ bắt nguồn từ Reamker, một dị bản của sử thi Ramayana Ấn Độ. Sự ảnh hưởng này khiến hình tượng Chằn trở nên đa dạng phong phú trên các lĩnh vực văn hóa xã hội của người Khmer.
- Nghệ thuật điêu khắc hình tượng Chằn trong các chùa Phật giáo Nam tông Khmer ở Nam Bộ
Nghệ thuật tạo hình của người Khmer ở Nam Bộ được thể hiện trọn vẹn nhất, hoàn thiện nhất ở các ngôi chùa, đặc biệt trong chính điện. Ngôi chùa là nơi sinh hoạt tôn giáo, là chỗ dựa tinh thần cho cư dân trong khu vực. Chính trong những ngôi chùa, chúng ta có thể tìm thấy tâm hồn của cư dân Khmer. Đó là nơi bảo tồn, gìn giữ tinh hoa văn hóa của tộc người này. Tìm về những biểu tượng văn hóa truyền thống người Khmer, không nơi nào có thể đầy đủ và sinh động hơn là tìm hiểu về điêu khắc, hội họa trong những ngôi chùa. Hiện nay, ở Nam Bộ có khoảng trên 400 ngôi chùa Phật giáo Nam tông Khmer. Đây là những kiến
trúc rất phong phú cho việc nghiên cứu(1).
Điêu khắc của người Khmer rất phong phú về đề tài, thể loại cũng như chất liệu. Hầu hết, điêu khắc trong chùa thể hiện đề tài rút ra từ tích truyện Reamker, từ những điển tích Bà la
1 Nguyễn Sĩ Lâm (2005), “Kiến trúc chùa Khmer ở Nam Bộ”, Tạp chí Kiến trúc, số 9 (125), tr. 74 - 83.
trúc rất phong phú cho việc nghiên cứu(1).
Điêu khắc của người Khmer rất phong phú về đề tài, thể loại cũng như chất liệu. Hầu hết, điêu khắc trong chùa thể hiện đề tài rút ra từ tích truyện Reamker, từ những điển tích Bà la
1 Nguyễn Sĩ Lâm (2005), “Kiến trúc chùa Khmer ở Nam Bộ”, Tạp chí Kiến trúc, số 9 (125), tr. 74 - 83.môn giáo, từ Phật thoại. Về thể loại, có hai dạng thức: tượng tròn và phù điêu. Tượng tròn như tượng Phật, các linh thú: Chằn, chim Krut, phượng hoàng, tiên nữ...; những phù điêu là hoa văn trang trí ở khung cửa, đầu hồi, cánh cửa, mi cửa... Hình tượng Chằn là một trong những mô típ giữ vị trí quan trọng trong nghệ thuật tạo hình của người Khmer. Chằn thường thấy được đặt đứng trước các cổng chùa hay xung quanh hàng rào nơi chánh điện nhằm mục đích bảo vệ ngôi chùa. Trong các truyện cổ Khmer, đặc biệt trong trường ca Reamker, nhân vật Chằn xuất hiện như một biểu tượng của cái xấu, cái ác. Thế nhưng, trong nghệ thuật tạo hình người Khmer ở Nam Bộ, mô típ Chằn lại được đặt trong chùa. Điều này cho thấy, Chằn đã được cải tạo, phục vụ cho điều thiện, điều lành, khuất phục Đức Phật. Sâu xa hơn về lịch sử tôn giáo, Phật giáo bao trùm lên Bà La Môn giáo. Nhưng tinh thần khoan dung của Phật giáo vẫn chấp nhận sự tồn tại của Bà La Môn giáo như là một tàn dư ở chùa. Đây là nét đặc trưng của Phật giáo Nam tông Khmer và nghệ thuật tạo hình trong chùa Khmer ở Nam Bộ.
Những nghệ nhân Khmer ở Nam Bộ gọi mô típ Chằn canh giữ cổng chùa là vị hộ pháp có tên Ayot Yeak. Có thể dưới bàn tay của nghệ nhân tạo hình, Chằn giữ cửa chùa sẽ có màu sắc khác nhau, màu da khác nhau, khuôn mặt khác nhau, tư thế khác nhau… do lấy mẫu từ một nhân vật Chằn nào đó trong Reamker, nhưng tựu trung lại, đều xuất phát từ một tích xưa trong tuồng Reamker. Nghệ nhân Trầm Bửu Đức (Sóc Trăng) kể rằng:
Ream Eyso là thầy trong Hoàng cung của Ayot Yeak Chamk’lonthuê. Ayot Yeak Chamk’lonthuê được giao nhiệm vụ giữ cửa và rửa chân cho những vị thần đến diện kiến Preah Eyso.
Những nghệ nhân Khmer ở Nam Bộ gọi mô típ Chằn canh giữ cổng chùa là vị hộ pháp có tên Ayot Yeak. Có thể dưới bàn tay của nghệ nhân tạo hình, Chằn giữ cửa chùa sẽ có màu sắc khác nhau, màu da khác nhau, khuôn mặt khác nhau, tư thế khác nhau… do lấy mẫu từ một nhân vật Chằn nào đó trong Reamker, nhưng tựu trung lại, đều xuất phát từ một tích xưa trong tuồng Reamker. Nghệ nhân Trầm Bửu Đức (Sóc Trăng) kể rằng:
Ream Eyso là thầy trong Hoàng cung của Ayot Yeak Chamk’lonthuê. Ayot Yeak Chamk’lonthuê được giao nhiệm vụ giữ cửa và rửa chân cho những vị thần đến diện kiến Preah Eyso.
Thế nhưng, bất kỳ ai ra vào Hoàng cung đều đi ngang qua Ayot Yeak Chamk’lonthuê và lại luôn gõ cóc vào đầu Chằn này khiến tóc chỗ đó cứ thế mà không mọc được. Ayot Yeak Chamk'lonthuê trở nên hói và rất bực dọc liền xin thầy Eyso cho một phép thuật nào đó để không bị cảnh này nữa. Eyso cho Yeak một phép thuật vào đầu ngón tay trỏ gọi là “nhất dương chỉ”, phép này có thể khiến người khác bay văng ra xa khi chỉ vào. Vì thế, Ayot Yeak Chamk’lonthuê đã lạm dụng phép thuật này và làm biến mất tất cả ai ra vào Hoàng cung, khiến cả Eyso cũng lo lắng biết mình quá tay liền bỏ đi. Một lần em gái của Preah Eyso là Preah Nơrê đến chơi không thấy anh thì đoán biết đã có chuyện xảy ra. Nàng liền bày mưu dụ Ayot Yeak Chamk’lonthuê múa theo mình bằng những động tác uốn tay vào trong người. Ayot Yeak Chamk’lonthuê không biết đó là mưu kế bèn làm theo, thế là tự mình chỉ ngón tay vào người và bị văng ra xa đến chỗ những người đã từng bị yeak “nhất dương chỉ”. Nhìn thấy mọi người, Chằn ngạc nhiên và đưa tay chỉ vào người khác để hỏi “Ủa, lại gặp ở đây?”. Thế là mọi người bị yeak chỉ quay về chỗ cũ, còn lại mình Ayot Yeak Cham’lonthuê bị giam lại.
Trong phiên bản Ramakian của Thái Lan, Ayot Yeak có tên là Nonthok. Chằn Nonthok chính hiện thân của Chằn Tosakan sau này (theo phiên bản Reamker thì Tosakan là Krong Reap)(1).
Phra Isuan (Phra Siva) cai quản núi Krailart. Nonthok là Chằn hầu hạ gác cổng, có nhiệm vụ rửa chân của các vị thần, chư tiên khi đến yết kiến Phra Isuan. Nonthok luôn bị các vị thần
1 Rattanakosin Bicentennial (1982), The Ramakian (Ràmàyana) Mural Paintings along the galleries of the Temple of the Emerald Buddha, Bangkok, Thailand, p. 8- 10.
Trong phiên bản Ramakian của Thái Lan, Ayot Yeak có tên là Nonthok. Chằn Nonthok chính hiện thân của Chằn Tosakan sau này (theo phiên bản Reamker thì Tosakan là Krong Reap)(1).
Phra Isuan (Phra Siva) cai quản núi Krailart. Nonthok là Chằn hầu hạ gác cổng, có nhiệm vụ rửa chân của các vị thần, chư tiên khi đến yết kiến Phra Isuan. Nonthok luôn bị các vị thần
1 Rattanakosin Bicentennial (1982), The Ramakian (Ràmàyana) Mural Paintings along the galleries of the Temple of the Emerald Buddha, Bangkok, Thailand, p. 8- 10.trêu chọc: vuốt mặt, bứt tóc… cho đến khi đầu của Nonthok trở nên hói. Nonthok rất tức giận và xin Phra Isuan cho một phép thuật ở đầu ngón tay và khi nào chỉ vào ai sẽ làm mù mắt kẻ đó. Từ đó, Nonthok đã làm mù mắt rất nhiều chư tiên đến xin gặp Phra Isuan. Phra Isuan sai Phra Narai (Vishnu) đi khuất phục Nonthok. Phra Narai biến hình thành nàng Absorn xinh đẹp và quyến rũ Nonthok múa những điệu múa uốn cong người. Nonthok làm theo và tự chỉ ngón tay vào chân mình làm gẫy chân. Nàng Absorn biến trở lại thành Phra Narai và hạ gục Nonthok. Nonthok tái sinh và trở thành Chằn Tosakan với 10 khuôn mặt, 20 cánh tay, cầm binh khí trên mỗi tay, con trai của Thao Lastian và Naang Ratchada, cai trị nước Lanka.
Về thể loại và vị trí, Chằn được tạo hình ở cả 2 dạng tượng tròn và phù điêu. Hai tượng Chằn to lớn thường đặt hai bên cổng vào chùa Khmer. Một số khác thì tạo hình Chằn thành hàng rào bao xung quanh chùa, trên cửa sổ trong chính điện... Ở đây, hình tượng Chằn mang ý nghĩa là một vị hộ pháp bảo vệ ngôi chùa, bảo vệ Phật pháp.
Về kiểu dáng, khi tạo hình mô típ Chằn, theo những quy tắc trong hầu hết các bộ môn nghệ thuật Khmer, nghệ nhân luôn chú trọng vào khuôn mặt của Chằn. Chúng ta có thể nhận biết một số điểm cơ bản về phép thuật và vai trò của hình tượng Chằn đó. Tương tự như việc làm mặt nạ nhân vật Chằn trong sân khấu Rôbăm, Chằn được tạo hình có hai dạng: miệng hở và bặm môi. Phép thuật của Chằn cũng thể hiện qua mũ mão. Chằn có mão nhiều tầng đầu là những Chằn đầy pháp lực. Chằn lính thì tóc quăn sát da đầu và không đội mão.
Về thể loại và vị trí, Chằn được tạo hình ở cả 2 dạng tượng tròn và phù điêu. Hai tượng Chằn to lớn thường đặt hai bên cổng vào chùa Khmer. Một số khác thì tạo hình Chằn thành hàng rào bao xung quanh chùa, trên cửa sổ trong chính điện... Ở đây, hình tượng Chằn mang ý nghĩa là một vị hộ pháp bảo vệ ngôi chùa, bảo vệ Phật pháp.
Về kiểu dáng, khi tạo hình mô típ Chằn, theo những quy tắc trong hầu hết các bộ môn nghệ thuật Khmer, nghệ nhân luôn chú trọng vào khuôn mặt của Chằn. Chúng ta có thể nhận biết một số điểm cơ bản về phép thuật và vai trò của hình tượng Chằn đó. Tương tự như việc làm mặt nạ nhân vật Chằn trong sân khấu Rôbăm, Chằn được tạo hình có hai dạng: miệng hở và bặm môi. Phép thuật của Chằn cũng thể hiện qua mũ mão. Chằn có mão nhiều tầng đầu là những Chằn đầy pháp lực. Chằn lính thì tóc quăn sát da đầu và không đội mão.
Mô típ Chằn miệng hở, có phép thuật
Người vẽ: Họa sĩ Lý Lết
Mô típ Chằn bặm môi, không có phép thuật (Chằn lính)Người vẽ: Họa sĩ Lý Lết
Đặc biệt, trong nghệ thuật tạo hình Khmer, hầu hết các chùa không tạo hình Chằn nữ (Yeak Keyney). Chằn nữ chỉ còn được biết đến qua sân khấu diễn xướng.
Về màu sắc, mô típ Chằn ở các chùa Khmer Nam Bộ có màu sắc khá đa dạng. Tùy bàn tay sáng tạo của mỗi nghệ nhân, mỗi kiến trúc sư mà hình tượng Chằn thể hiện những nét riêng in dấu ấn của người nghệ sĩ ấy. Màu chủ đạo được sử dụng là màu đỏ, vàng, xanh và những gam màu đậm nhằm lột tả nét dữ tợn của hình tượng này.
Các dạng chân mày của Mô típ ChằnNgười vẽ: Họa sĩ Lý Lết
Mô típ Chằn nữ (Yeak keyney)
Người vẽ: Họa sĩ Lý Lết
Về vị trí, mô típ Chằn chủ yếu được đặt trước cổng chùa, cổng Sala, cổng tháp cốt, quanh dãy hành lang bao quanh khuôn viên chùa hoặc khuôn viên chính điện. Một số chùa lớn còn điêu khắc mô típ Chằn trên diềm mái chùa, ở mi cửa, trên ghế thuyết pháp của các sư... Nghệ thuật tạo hình chùa Khmer chủ yếu lấy đề tài từ thần thoại Bà La Môn giáo và Phật thoại.
Trong chính điện chùa, dưới ngai thờ Đức Phật Thích Ca, chúng ta thường thấy một phần nhỏ thờ một nữ thần đang buông mái tóc dài của mình. Đó là nữ thần Đất Himthony. Theo Phật thoại, nữ thần Đất để bảo vệ Đức Phật trước đạo quân Chằn Mara, đã thả suối tóc của mình biến thành đại dương nhấn chìm đội quân của Quỷ vương. Ngày nay, để ghi nhớ công đức của nữ thần, nghệ nhân Khmer thường đặt bệ thờ nữ thần Himthony dưới chân Đức Phật hoặc tạc những bức phù điêu miêu tả lại tích truyện này.
Mô típ Chằn theo mô tả trên chủ yếu dựa vào những nguyên mẫu kiến trúc từ Campuchia. Một số nghệ nhân Khmer ở
Nam Bộ vẫn còn lưu giữ vài mẫu kiến trúc, tuy nhiên, những tài liệu này gần như đã bị thất lạc theo thời gian. Do đó, về kiểu dáng và màu sắc cũng biến thể nhiều tùy theo khả năng sáng tạo của mỗi nghệ nhân.
Qua khảo sát, chúng tôi nhận thấy, hầu hết các quốc gia theo Phật giáo Nam tông đều có kiểu kiến trúc tương tự nhau. Dựa trên những tích truyện của Bà La Môn giáo và truyện tiền kiếp về Đức Phật (Jataka), họ đã đưa những điển tích Phật giáo này vào ngôi chùa nhằm nhắc nhở và khắc ghi dấu ấn Phật giáo vào trong lòng mỗi người. Điều đáng tiếc đối với kiến trúc Khmer Campuchia là chúng đã bị phá hủy quá nhiều sau những biến động. Ở Campuchia, chúng tôi không còn bắt gặp những kiến trúc kể về thần thoại Bà La Môn giáo và Phật thoại một cách phổ biến như các nước Thái Lan, Lào, Indonesia... Hình tượng Chằn cũng chịu hệ quả tương tự, chỉ còn hiện hữu trong nghệ thuật diễn xướng và trong tâm hồn mỗi cư dân Khmer Campuchia là chính chứ không thể hiện qua nghệ thuật tạo hình một cách rộng rãi như những nơi khác.
Qua khảo sát, chúng tôi nhận thấy, hầu hết các quốc gia theo Phật giáo Nam tông đều có kiểu kiến trúc tương tự nhau. Dựa trên những tích truyện của Bà La Môn giáo và truyện tiền kiếp về Đức Phật (Jataka), họ đã đưa những điển tích Phật giáo này vào ngôi chùa nhằm nhắc nhở và khắc ghi dấu ấn Phật giáo vào trong lòng mỗi người. Điều đáng tiếc đối với kiến trúc Khmer Campuchia là chúng đã bị phá hủy quá nhiều sau những biến động. Ở Campuchia, chúng tôi không còn bắt gặp những kiến trúc kể về thần thoại Bà La Môn giáo và Phật thoại một cách phổ biến như các nước Thái Lan, Lào, Indonesia... Hình tượng Chằn cũng chịu hệ quả tương tự, chỉ còn hiện hữu trong nghệ thuật diễn xướng và trong tâm hồn mỗi cư dân Khmer Campuchia là chính chứ không thể hiện qua nghệ thuật tạo hình một cách rộng rãi như những nơi khác.Mô típ Chằn để tạo hình theo kiểu cổ xưa Nguồn: 76 hình vẽ trong nghệ thuật Khmer, Cedoreck, PhnomPenh, 2003, (tiếng Khmer)
Mô típ Chằn để tạo hình theo kiểu hiện đại Nguồn: 76 hình vẽ trong nghệ thuật Khmer, Cedoreck, PhnomPenh, 2003 (tiếng Khmer)
Kompen Indrajit Mearone Thabanaso Kuchkiriwon và Kuchkirito
Những nhân vật Chằn thường sử dụng trong nghệ thuật tạo hình
Nguồn: 76 hình vẽ trong nghệ thuật Khmer,
Cedoreck, PhnomPenh, 2003 (tiếng Khmer)
- Kết luận
Hình tượng Chằn trong nghệ thuật tạo hình của người Khmer ở Nam Bộ chủ yếu tập trung tại chùa. Ngôi chùa là sợi dây nối kết bảo tồn những giá trị văn hóa trong đời sống cư dân Khmer ở Nam Bộ.
Nếu như trên sân khấu diễn xướng, nhân vật Chằn là đại diện cho hình ảnh của các thế lực phản diện, mang tính chất ma thuật trong một không gian bàng bạc tinh thần Bà La Môn giáo cổ xưa, thì hình tượng Chằn trong nghệ thuật tạo hình lại đậm tính chất Phật giáo. Hình ảnh Chằn rút ra trong các tác phẩm ấy là những bài học đạo đức, mang tính nhân văn, giáo dục nhân cách con người, đưa con người đến một cuộc sống hướng thiện, tích đức.
Kết lại, từ việc khảo tả hình tượng Chằn trong chùa Phật giáo Nam tông Khmer ở Nam Bộ, có thể rút ra hai nhận định sau: Thứ nhất, cái xấu cái ác luôn đầy rẫy chung quanh cuộc sống con người. Vì thế, nên biết cách cải hóa thì người xấu sẽ
Nếu như trên sân khấu diễn xướng, nhân vật Chằn là đại diện cho hình ảnh của các thế lực phản diện, mang tính chất ma thuật trong một không gian bàng bạc tinh thần Bà La Môn giáo cổ xưa, thì hình tượng Chằn trong nghệ thuật tạo hình lại đậm tính chất Phật giáo. Hình ảnh Chằn rút ra trong các tác phẩm ấy là những bài học đạo đức, mang tính nhân văn, giáo dục nhân cách con người, đưa con người đến một cuộc sống hướng thiện, tích đức.
Kết lại, từ việc khảo tả hình tượng Chằn trong chùa Phật giáo Nam tông Khmer ở Nam Bộ, có thể rút ra hai nhận định sau: Thứ nhất, cái xấu cái ác luôn đầy rẫy chung quanh cuộc sống con người. Vì thế, nên biết cách cải hóa thì người xấu sẽ
thành tốt, sống có ích cho xã hội, ngay cả đến nhân vật Chằn ác đến vậy mà còn cải hóa được để phục vụ cho điều thiện thì đối với con người sẽ dễ dàng hơn. Thứ hai, khẳng định sức mạnh, chất thiện, sự cảm hóa cái xấu ác của Phật giáo. Qua đó, đề cao sự nhân từ, khoan dung và chính nghĩa của Phật giáo chiến thắng sự hung bạo.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
- Nguyễn Thị Tâm Anh (2005, 2006), Tài liệu điền dã tại Trà Vinh và Sóc Trăng.
- Hoebel, E. Adamson (2007), Nhân chủng học: Khoa học về con người, Nxb. Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh.
- Nguyễn Sĩ Lâm (2005), “Kiến trúc chùa Khmer ở Nam Bộ”, Tạp chí Kiến trúc, số 9 (125), tr. 74 - 8
- Trần Hồng Liên (2004), Góp phần tìm hiểu Phật giáo Nam Bộ, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
- Hứa Sa Ni (2002), “Chùa: một trung tâm văn hóa của người Khmer”, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 11, tr. 67 - 73.
- Phạm Lan Oanh (2004), “Ngôi chùa trong đời sống văn hóa người Khmer”, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 5, tr. 46 - 49.
- Sở Văn hóa Thông tin tỉnh Sóc Trăng & Phân viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam tại Thành phố Hồ Chí Minh (1998), Về sân khấu truyền thống Khmer Nam Bộ, Nxb. Văn hóa Thông tin.
- Rattanakosin Bicentennial (1982), The Ramakian (Ràmàyana) Mural Paintings along the galleries of the Temple of the Emerald Buddha, Bangkok, Thailand.
- Reyum Publishing (2002), The Reamker, Painted by Chet Chan, Phnom Penh, Cambodia.
Những tin mới hơn
Những tin cũ hơn
Loại văn bản